مشکلات حسی در کودکان اوتیسم از جمله عوارض شایعی هستند که در بسیاری از مبتلایان دیده می شوند. اگر فرزندتان اتیسم دارد و متوجه شده‌اید از صدای آب در دستشویی می‌ترسد، با بستن کمربند ایمنی گریه می‌کند، یا حتی با لمس آرام شما به شدت واکنش نشان می‌دهد، او با مشکلات حسی مواجه است. کودکان اوتیسم اغلب دنیا را متفاوت می‌بینند و احساس می‌کنند. صداهایی که برای شما طبیعی هستند، ممکن است برای آنها مانند یک طوفان گوش‌خراش باشد، یا یک نور معمولی برای آنها مثل نور شدید یک چراغ قوه در چشمانشان باشد. این مشکلات حسی در کودکان اوتیسم یکی از دلایل چالش‌های روزمره در تعاملات، غذا خوردن، خواب و حتی ارتباطات اجتماعی این کودکان است. به همین دلیل شناخت، درک و مدیریت این چالش‌ها می‌تواند کیفیت زندگی کودک و آرامش روانی خانواده را افزایش دهد.
اما چرا این مشکلات رخ می‌دهد؟ در کودکان اوتیسم، مغز اطلاعات حسی را به شکل متفاوتی پردازش می‌کند و گاهی نمی‌تواند آن را فیلتر کند. بنابراین، یک صدای ضعیف یا یک نور کم می‌تواند برای او بسیار تحریک‌کننده باشد. در برخی موارد، کودکان اوتیسم به تحریک بیشتری نیاز دارند و به دنبال تماس‌های محکم یا صداهای بلند می‌روند. این دو حالت ( بیش حسی و کم حسی) بخشی از مشکلات پردازش حسی هستند که در کودکان اوتیسم دیده می شوند.
علت مشکلات حسی در کودکان اوتیسم
برای درک مشکلات حسی در کودکان اوتیسم، ابتدا باید بدانیم این مشکل ناشی از نقص در عملکرد مغز در پردازش اطلاعات حسی است. مغز کودک اوتیسم اطلاعات ورودی از محیط مانند صدا، نور، لمس و حرکت را به شکل متفاوتی دریافت و پردازش می‌کند. در یک کودک عادی، مغز می‌تواند صداهای غیرضروری را فیلتر کند تا بتواند روی صدای مهم تمرکز کند، اما در کودک اوتیسم این فیلتر طبیعی دچار اختلال می‌شود.
تصور کنید در یک خیابان شلوغ قدم می‌زنید و تمام صداها، نورها، حرکات و لمس‌ها به شدت برای شما قابل احساس هستند. این شرایط می‌تواند باعث اضطراب، وحشت و واکنش‌های شدید در کودک اوتیسم شود. گاهی کودک به دلیل بیش‌حسی (Hypersensitivity) از لمس یا صدا اجتناب می‌کند و در مواقع دیگر به دلیل کم‌حسی (Hyposensitivity) به دنبال لمس‌ها و صداهای قوی می‌رود.
برخی از دلایل بروز مشکلات حسی در کودکان اوتیسم عبارتند از:
- تفاوت در ساختار مغز و ارتباطات عصبی
- عدم یکپارچگی حسی در مغز
- مشکلات در هماهنگی بین سیستم‌های حسی (شنوایی، بینایی، بویایی، لامسه و تعادل)
درک این دلایل به شما کمک می‌کند هنگام بروز رفتارهای خاص کودک مانند واکنش به صدا یا لمس، با او همدلی کنید و او را سرزنش نکنید. این اولین قدم در مدیریت مشکلات حسی کودک اوتیسم است.
اهمیت شناخت مشکلات حسی برای والدین و مربیان
شما به عنوان والدین یا مربی کودک اوتیسم، اگر مشکلات حسی کودک را به درستی بشناسید، می‌توانید بسیاری از مشکلات رفتاری و چالش‌های روزمره او را کاهش دهید. کودکانی که مشکلات حسی دارند، به دلیل اضطراب ناشی از مواجهه با محرک‌های ناخوشایند، ممکن است رفتارهایی مانند جیغ زدن، فرار کردن یا رفتارهای خودآزاردهنده از خود نشان دهند. اگر به جای تنبیه، این رفتارها را به عنوان نشانه‌های مشکلات حسی درک کنید، می‌توانید محیط کودک را متناسب با نیازهای او تنظیم کرده و آرامش بیشتری برای او فراهم کنید.
شناخت مشکلات حسی همچنین به شما کمک می‌کند:
- از بروز بحران‌های رفتاری جلوگیری کنید.
- شرایط محیط خانه و مدرسه را متناسب با نیاز کودک تنظیم کنید.
- اعتماد به نفس کودک را افزایش دهید.
- کیفیت ارتباطات اجتماعی کودک با همسالان و اعضای خانواده را بهبود دهید.
- از خودتان مراقبت کنید و فشار روانی ناشی از رفتارهای کودک را کاهش دهید.
همچنین مربیان و معلمان می‌توانند با شناخت مشکلات حسی کودکان اوتیسم در کلاس، طراحی محیط و فعالیت‌های مناسب برای کاهش استرس کودک انجام دهند و تجربه یادگیری موثرتری برای او ایجاد کنند.
مشکلات پردازش حسی چیست؟
مشکلات پردازش حسی به شرایطی اشاره دارد که در آن مغز نمی‌تواند اطلاعات حسی ورودی از محیط را به درستی دریافت و پردازش کند. این مشکل ممکن است منجر به واکنش‌های شدید یا کم‌رنگ نسبت به صدا، نور، لمس یا حرکت شود. در کودکان اوتیسم، مشکلات پردازش حسی بسیار رایج است و بسیاری از مشکلات رفتاری و احساسی آنها ناشی از همین اختلال است.
مشکلات پردازش حسی در کودکان اوتیسم شامل دو حالت است:
- بیش‌حسی (Hypersensitivity): کودک به صداها، نور، بو، مزه یا لمس بسیار حساس است و از مواجهه با آنها اجتناب می‌کند.
- کم‌حسی (Hyposensitivity): کودک نمی‌تواند به راحتی محرک‌های محیطی را حس کند و به دنبال صداها یا لمس‌های قوی برای تحریک خود است.
شناخت تفاوت این دو وضعیت به والدین کمک می‌کند بتوانند نیازهای کودک را بهتر درک کنند و در طراحی محیط خانه و مدرسه اقدامات لازم را انجام دهند. برای مثال، اگر کودک شما به صداها حساس است، استفاده از هدفون حذف نویز می‌تواند کمک‌کننده باشد. اگر کودک شما به تحریک بیشتری نیاز دارد، استفاده از بازی‌های حسی-حرکتی مانند پریدن روی ترامپولین می‌تواند او را آرام کند.
ارتباط اوتیسم و اختلال پردازش حسی
اختلال پردازش حسی در کودکان اوتیسم به دلیل تفاوت در ساختار و عملکرد مغز رخ می‌دهد. تحقیقات نشان داده است که در مغز کودکان اوتیسم، مسیرهای عصبی مسئول پردازش اطلاعات حسی دچار ناهماهنگی هستند. این موضوع باعث می‌شود مغز کودک نتواند اطلاعات حسی را به درستی فیلتر کند و اولویت‌بندی مناسبی انجام دهد.
در نتیجه، کودک ممکن است:
- از صداهای بلند یا نور شدید دچار وحشت شود.
- با لمس لباس یا شانه شدن مو ناراحت شود.
- از مکان‌های شلوغ و پرنور اجتناب کند.
- به دنبال فشار عمیق یا تماس‌های محکم باشد تا احساس آرامش کند.
ارتباط اوتیسم و مشکلات پردازش حسی بسیار نزدیک است و تخمین زده می‌شود بیش از 80 درصد کودکان اوتیسم درجاتی از اختلال پردازش حسی را تجربه می‌کنند. درک این ارتباط به شما کمک می‌کند ریشه بسیاری از رفتارهای کودک خود را بشناسید و با دید حمایتی و علمی به او کمک کنید.
تفاوت حساسیت کم و بیش حسی در اوتیسم
یکی از مهم‌ترین نکاتی که والدین و معلمان باید در مدیریت کودکان اوتیسم بدانند، درک تفاوت حساسیت بیش از حد و کم‌حسی در این کودکان است. این دو حالت، پایه اصلی مشکلات حسی در اوتیسم هستند و رفتار کودک به شدت تحت تاثیر این تفاوت قرار می‌گیرد.
در حالت بیش‌حسی (Hypersensitivity): کودک به صداهای بلند، نورهای شدید، لمس یا حتی مزه‌ها به شدت حساس است. ممکن است از صدای موتور ماشین، نور مهتابی یا حتی لمس آرام موهایش، دچار اضطراب و گریه شود. این حساسیت‌ها می‌تواند باعث شود کودک از محیط‌های شلوغ و پرتحرک اجتناب کند، به صداهای بلند واکنش شدید نشان دهد و حتی برای پوشیدن لباس مشکل پیدا کند. به عنوان مثال، برخی کودکان اوتیسم از پوشیدن جوراب یا لباس‌های با دوخت برجسته متنفر هستند و مدام سعی می‌کنند آنها را از تن خارج کنند.
در حالت کم‌حسی (Hyposensitivity): کودک به محرک‌های محیطی پاسخ ضعیف‌تری می‌دهد و به دنبال تحریک بیشتر می‌رود. ممکن است کودک شما دوست داشته باشد اشیاء را محکم فشار دهد، علاقه زیادی به بوییدن اشیاء مختلف داشته باشد یا صداهای بلند ایجاد کند تا خود را آرام کند. این کودکان ممکن است به درد واکنش نشان ندهند یا دیر متوجه شوند که زخمی شده‌اند. در مواردی، کودک ممکن است با دویدن و پریدن مکرر یا کوبیدن اشیاء به سطوح مختلف، به دنبال تحریک حسی بیشتری باشد.
چرا این شناخت مهم است؟
شناخت این تفاوت‌ها به والدین و مربیان کمک می‌کند هنگام مواجهه با رفتارهای کودک، اقدامات حمایتی مناسب انجام دهند. به عنوان مثال، اگر کودک بیش‌حسی دارد، ایجاد محیط آرام با نور ملایم و حذف صداهای اضافه ضروری است. اما اگر کودک کم‌حسی دارد، استفاده از بازی‌های حسی مانند ترامپولین، توپ فیزیوتراپی یا ماساژ عمیق می‌تواند نیازهای حسی او را تامین کند و رفتارهای خودتنظیمی را بهبود دهد.
در نهایت، این شناخت باعث می‌شود والدین از سرزنش یا تنبیه کودک برای رفتارهای ناشی از مشکلات حسی خودداری کنند و به جای آن با درک، مهربانی و تکنیک‌های مدیریت حسی، کودک را در مسیر رشد و آرامش قرار دهند.
انواع مشکلات حسی در کودکان اوتیسم
مشکلات حسی در کودکان اوتیسم، محدود به یک یا دو حس نیست و معمولا شامل مجموعه‌ای از مشکلات در چندین حیطه حسی به طور همزمان می‌شود. برای درک بهتر و کمک به کودک، نیاز است با انواع این مشکلات به تفصیل آشنا شوید.
مشکلات مربوط به حس شنوایی
کودکان اوتیسم ممکن است به صداهای بلند، ناگهانی و حتی صداهای پس‌زمینه مانند صدای فن کولر یا خش‌خش کاغذ حساس باشند. این صداها می‌توانند باعث اضطراب و وحشت در کودک شوند و او را از محیط‌های شلوغ دور کنند. در مقابل، برخی کودکان کم‌حسی شنوایی دارند و نیاز به شنیدن صداهای بلند دارند یا ممکن است خود صداهای بلند تولید کنند.
مشکلات مربوط به حس بینایی
نورهای فلورسنت، نور شدید آفتاب یا حرکت سریع اجسام در محیط می‌تواند برای کودکان اوتیسم تحریک‌کننده باشد. کودک ممکن است از نگاه کردن مستقیم به شما خودداری کند، نورهای چشمک‌زن او را مضطرب کند یا به دنبال اجسام در حال چرخش باشد.
مشکلات مربوط به حس لامسه
بسیاری از کودکان اوتیسم در لمس لباس‌ها، شانه شدن مو، یا لمس توسط دیگران حساس هستند. برخی از آنها با لمس آرام واکنش نشان می‌دهند اما لمس محکم‌تر را ترجیح می‌دهند، و بالعکس. این مسئله می‌تواند مشکلاتی در لباس پوشیدن، استحمام و اصلاح مو ایجاد کند.
مشکلات مربوط به بویایی و چشایی
برخی کودکان اوتیسم به بوها بسیار حساس هستند و ممکن است از محیط‌های خاص به دلیل بوی غذا یا عطر فرار کنند. برخی دیگر ممکن است به دنبال بوهای خاص باشند یا اجسام غیرخوراکی را در دهان بگذارند. این مشکلات در غذا خوردن و انتخاب غذا نقش مهمی دارند و بسیاری از کودکان اوتیسم رژیم غذایی محدودی به دلیل مشکلات بویایی و چشایی دارند.
مشکلات مربوط به حس تعادل و حس عمقی
بسیاری از کودکان اوتیسم مشکلاتی در هماهنگی و تعادل دارند. ممکن است هنگام راه رفتن تعادل خود را از دست بدهند یا نیاز به تحریکات عمیق مانند پریدن و فشردن اشیاء داشته باشند تا احساس آرامش کنند. این مشکلات می‌تواند در مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت آنها تاثیر بگذارد.
نقش کاردرمانگر در ارزیابی مشکلات حسی
کاردرمانگران با استفاده از مشاهده مستقیم رفتار کودک در محیط، مصاحبه با والدین و تست‌های استاندارد، نوع مشکلات حسی و شدت آن را مشخص می‌کنند. آنها بررسی می‌کنند کودک در چه شرایطی دچار بیش‌حسی می‌شود و در چه شرایطی نیاز به تحریکات بیشتر دارد. مثلا بررسی می‌شود که کودک هنگام شانه کردن مو چه واکنشی نشان می‌دهد یا در محیط‌های شلوغ چه رفتاری دارد. همچنین بررسی حرکات تکراری و خودتنظیمی کودک (مانند تکان دادن دست، دویدن مکرر، یا چرخیدن) کمک می‌کند تا کاردرمانگر الگوی حسی کودک را شناسایی کند.
تست‌ها و مقیاس‌های ارزیابی مشکلات حسی
تست‌هایی مانند Sensory Profile و Sensory Processing Measure از جمله ابزارهایی هستند که برای ارزیابی دقیق استفاده می‌شوند. این تست‌ها با سوالات هدفمند به والدین کمک می‌کنند رفتارهای کودک را بهتر مشاهده و تحلیل کنند. نتایج این ارزیابی به کاردرمانگر کمک می‌کند تا مشخص کند کودک در چه حوزه‌هایی مانند شنوایی، لامسه، تعادل یا بویایی مشکل دارد و شدت آن چقدر است.
چرا ارزیابی مشکلات حسی مهم است؟
بدون ارزیابی دقیق، نمی‌توان تشخیص داد کودک واقعاً در چه زمینه‌ای مشکل دارد و طراحی یک رژیم حسی یا برنامه مداخله بدون آگاهی، ممکن است به کودک آسیب بزند. برخی والدین با مشاهده رفتارهای کودک سریعاً به دنبال درمان می‌روند بدون اینکه علت واقعی رفتار کودک را بفهمند. ارزیابی علمی و دقیق، اولین و مهم‌ترین گام در مدیریت مشکلات حسی است تا والدین از سردرگمی خارج شوند و با اطمینان بتوانند به کودک کمک کنند.
اهمیت کاردرمانی حسی در اوتیسم
کاردرمانی حسی یکی از موثرترین و تخصصی‌ترین روش‌های کمک به کودکان اوتیسم برای مدیریت مشکلات حسی است. اگر کودک شما مشکلات حسی شدیدی دارد که باعث محدودیت در خواب، تغذیه، بازی و یادگیری او شده است، کاردرمانی حسی می‌تواند کیفیت زندگی او و خانواده را تغییر دهد.
کاردرمانی یکپارچگی حسی چیست؟
کاردرمانی یکپارچگی حسی به کمک تمرینات و فعالیت‌های هدفمند طراحی شده توسط کاردرمانگر انجام می‌شود تا مغز کودک یاد بگیرد چگونه اطلاعات حسی را بهتر پردازش کند. در این روش، از فعالیت‌هایی مانند تاب خوردن، پریدن، فشار دادن توپ، بازی با مواد مختلف (شن، برنج، خمیر بازی) و ماساژهای عمقی استفاده می‌شود تا مغز کودک تحریک مناسب را دریافت کرده و به تدریج تنظیم شود.
تکنیک‌های استفاده شده در کاردرمانی حسی
- تحریک عمقی (Deep Pressure Stimulation): شامل استفاده از پتوهای سنگین، ماساژ، یا فشار کنترل شده روی بدن کودک برای کمک به آرام‌سازی و تنظیم بدن.
- فعالیت‌های حرکتی و تعادلی: مانند پریدن روی ترامپولین، راه رفتن روی مسیرهای خاص یا تاب خوردن برای بهبود حس تعادل و هماهنگی.
- تمرینات هماهنگی حرکتی: برای افزایش مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت مانند گرفتن مداد یا دویدن.
- بازی‌های لمسی و شنیداری: برای بهبود تحمل حسی و کاهش حساسیت به صدا یا لمس.
چرا کاردرمانی حسی مهم است؟
کاردرمانی حسی نه تنها باعث کاهش رفتارهای خودتنظیمی شدید می‌شود، بلکه کمک می‌کند کودک در محیط‌های اجتماعی عملکرد بهتری داشته باشد. کودکانی که تحت کاردرمانی حسی قرار می‌گیرند، مهارت‌های ارتباطی و عملکردی بهتری پیدا می‌کنند و اضطراب آنها کاهش می‌یابد. همکاری والدین با کاردرمانگر و اجرای بخشی از تمرینات در خانه، روند درمان را سرعت می‌بخشد.
بیشتر بخوانید :
کلینیک کاردرمانی در جردن
کلینیک گفتاردرمانی در جردن
