فلج مغزی آتتوئید (Athetoid Cerebral Palsy) یکی از انواع فلج مغزی است که بر کنترل حرکات بدن تأثیر می‌گذارد. این نوع از فلج مغزی زمانی رخ می‌دهد که بخشی از مغز به نام «گره‌های قاعده‌ای» (Basal Ganglia) آسیب می‌بیند؛ بخشی که مسئول هماهنگی حرکات غیرارادی و کنترل عضلات است. در نتیجه، فرد مبتلا ممکن است حرکات غیرقابل‌کنترل، پیچشی یا ناگهانی را در دست‌ها، پاها یا صورت تجربه کند.
در حالی که برخی انواع فلج مغزی باعث سفتی عضلات (اسپاستیک) یا مشکلات تعادل (آتاکسیک) می‌شوند، نوع آتتوئید بیشتر با حرکات ناگهانی و غیرارادی مشخص می‌شود. این حرکات اغلب در هنگام تلاش برای انجام حرکتی خاص، مانند گرفتن یک شیء یا صحبت کردن، بیشتر می‌شوند و هنگام استراحت کاهش می‌یابند.
یکی از ویژگی‌های مهم این نوع فلج مغزی این است که معمولاً در دوران نوزادی یا اوایل کودکی ظاهر می‌شود و با رشد کودک شدت یا شکل علائم تغییر می‌کند. برخلاف تصورات، فلج مغزی یک بیماری پیشرونده نیست؛ یعنی آسیب مغزی افزایش نمی‌یابد، اما علائم ممکن است با گذر زمان تغییر کنند یا با درمان بهبود یابند.
کاردرمانی و گفتاردرمانی نقش مهمی در توانبخشی انواع فلج مغزی دارند که توسط متخصصان ما در مرکز خانه توانبخشی ارائه می شوند.
تفاوت فلج مغزی آتتوئید با سایر انواع فلج مغزی
فلج مغزی به طور کلی به چند نوع اصلی تقسیم می‌شود: اسپاستیک، آتتوئید، آتاکسیک و ترکیبی. در نوع آتتوئید، مشکل اصلی حرکات غیرقابل‌کنترل و نوسانی است. این حرکات ممکن است آرام، پیچشی و مداوم باشند یا ناگهانی و شدید. در مقابل، در نوع اسپاستیک، عضلات بسیار سفت و خشک می‌شوند و حرکت کودک محدود می‌گردد.
در نوع آتاکسیک نیز تعادل بدن و هماهنگی حرکات مختل می‌شود؛ کودک ممکن است هنگام راه رفتن تلوتلو بخورد یا در انجام حرکات دقیق دچار مشکل شود. اما کودکان مبتلا به فلج مغزی آتتوئید معمولاً بین حرکات نرم و ناگهانی در نوسان هستند.
یکی دیگر از تفاوت‌ها، در گفتار و بلع است. در نوع آتتوئید، عضلات صورت، زبان و گلو نیز ممکن است درگیر شوند و باعث گفتار نامفهوم یا مشکل در بلع شوند. اما در نوع اسپاستیک، این مشکلات معمولاً به دلیل سفتی عضلات ایجاد می‌شود، نه حرکات بی اختیار.
دلایل و عوامل خطر
عوامل دوران بارداری
بیشتر آسیب های مغزی که منجر به فلج مغزی آتتوئید می‌شوند، در دوران بارداری اتفاق می‌افتند. عواملی مانند عفونت‌های مادر (مانند سرخجه، توکسوپلاسموز یا سیتومگالوویروس)، کمبود اکسیژن به مغز جنین، تماس با مواد سمی یا مصرف الکل و مواد مخدر می‌توانند خطر آسیب به مغز جنین را افزایش دهند. همچنین، ناسازگاری خونی بین مادر و جنین (مثل ناسازگاری Rh) ممکن است باعث تخریب گلبول‌های قرمز جنین و در نتیجه آسیب مغزی شود.
عوامل حین زایمان
در هنگام زایمان، هرگونه اختلال در اکسیژن رسانی به مغز نوزاد (به نام هیپوکسی) می‌تواند موجب آسیب به نواحی حساس مغز شود. زایمان های طولانی، استفاده نادرست از ابزارهای زایمانی مانند فورسپس، یا گره‌خوردگی بند ناف از جمله دلایل اصلی آسیب مغزی در حین تولد هستند.
عوامل پس از تولد
در مواردی، نوزاد پس از تولد نیز ممکن است در معرض عواملی قرار گیرد که منجر به فلج مغزی آتتوئید می‌شود. عفونت‌های مغزی مانند مننژیت یا آنسفالیت، زردی شدید نوزادی (هیپربیلی‌روبینمی)، یا صدمات مغزی ناشی از سقوط یا تصادف می‌توانند از علل پس از تولد باشند.
علائم و نشانه‌های فلج مغزی آتتوئید
علائم حرکتی
شایع‌ترین علامت، وجود حرکات غیرارادی و کنترل ناپذیر است. این حرکات ممکن است در یک بخش از بدن یا در تمام بدن دیده شوند. گاهی کودک نمی تواند تعادل خود را حفظ کند یا برای انجام حرکات ساده مانند نشستن یا راه رفتن، تلاش زیادی می‌کند. حرکات معمولاً در زمان استرس، خستگی یا تلاش برای تمرکز بدتر می‌شوند.
مشکلات گفتاری و بلع
به علت درگیری عضلات زبان و دهان، کودکان مبتلا ممکن است گفتار نامفهوم یا کند داشته باشند. برخی از آن‌ها حتی برای بلعیدن غذا یا مایعات دچار مشکل می‌شوند، که این مسئله می‌تواند منجر به سوءتغذیه شود.
علائم شناختی و حسی
برخلاف تصورات رایج، بسیاری از مبتلایان به فلج مغزی آتتوئید از نظر هوشی در سطح طبیعی یا حتی بالاتر هستند. اما به دلیل مشکلات گفتاری یا حرکتی، ممکن است نتوانند توانایی‌های خود را به درستی نشان دهند. برخی از آن‌ها مشکلاتی مانند اختلال شنوایی یا بینایی نیز دارند.
تشخیص فلج مغزی آتتوئید
تشخیص زودهنگام اهمیت زیادی دارد، زیرا هرچه درمان سریع‌تر آغاز شود، احتمال بهبود عملکرد حرکتی و شناختی بیشتر است.
معاینات بالینی
پزشک معمولاً بر اساس مشاهده حرکات غیرارادی و ارزیابی رشد حرکتی کودک، به وجود فلج مغزی مشکوک می‌شود. تأخیر در نشستن، خزیدن یا راه رفتن می‌تواند از نشانه‌های اولیه باشد.
روش‌های تصویربرداری مغزی (MRI، CT Scan)
MRI یکی از دقیق‌ترین ابزارها برای تشخیص آسیب مغزی است. این آزمایش می‌تواند نواحی آسیب‌دیده در گره های قاعده‌ای را نشان دهد که مرتبط با فلج مغزی آتتوئید هستند.
تست‌های تکمیلی و ارزیابی‌های تخصصی
پزشکان ممکن است از آزمون‌های شنوایی، بینایی، گفتار و تست‌های شناختی استفاده کنند تا میزان درگیری مغزی را مشخص نمایند. ارزیابی چندتخصصی شامل متخصص مغز و اعصاب، فیزیوتراپیست، گفتاردرمانگر و روان‌شناس می‌تواند بهترین برنامه درمانی را ارائه دهد.
درمان فلج مغزی آتتوئید
درمان قطعی برای فلج مغزی آتتوئید وجود ندارد، اما ترکیبی از روش‌های درمانی می‌تواند علائم را به طور چشمگیری کاهش دهد و کیفیت زندگی بیمار را افزایش دهد.
فیزیوتراپی و کاردرمانی
فیزیوتراپی نقش کلیدی در بهبود کنترل حرکات، حفظ تعادل و افزایش قدرت عضلات دارد. کاردرمانی نیز به کودک کمک می‌کند تا مهارت‌های روزمره مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن و نوشتن را تمرین کند.
گفتار درمانی و توانبخشی شناختی
برای مشکلات گفتاری و بلع، گفتاردرمانی بسیار مؤثر است. گفتاردرمانگر از تمرینات خاصی برای بهبود هماهنگی عضلات زبان، لب و گلو استفاده می‌کند. در برخی موارد، استفاده از وسایل کمک‌ارتباطی (AAC Devices) به کودک امکان می‌دهد تا بهتر با دیگران ارتباط برقرار کند.
دارودرمانی و جراحی در موارد خاص
اگر حرکات غیرارادی شدید باشند، پزشک ممکن است داروهایی مانند بنزودیازپین‌ها یا باکلوفن تجویز کند. در موارد نادر، جراحی‌هایی مانند «جراحی ریزفروشی مغز» یا تزریق بوتاکس برای کاهش اسپاسم عضلانی انجام می‌شود.
اهمیت کاردرمانی در توانبخشی فلج مغزی
کاردرمانی شاخه‌ای از توانبخشی است که هدف اصلی آن، کمک به فرد برای انجام فعالیت‌های روزمره به‌صورت مستقل است. این درمان فقط به تمرینات فیزیکی محدود نمی‌شود، بلکه مهارت‌های شناختی، حسی، حرکتی و حتی اجتماعی فرد را نیز تقویت می‌کند.
در فلج مغزی آتتوئید، مشکل اصلی حرکات غیرارادی و ناهماهنگی عضلات است. کودک ممکن است نتواند دقیقاً همان حرکتی را انجام دهد که قصد دارد، زیرا سیگنال‌های مغزی به‌صورت نامنظم به عضلات می‌رسند. کاردرمانگر در این شرایط با آموزش تمرین‌های خاص، محیط‌درمانی هدفمند و استفاده از وسایل کمکی، به کودک یاد می‌دهد چگونه کنترل بهتری بر حرکات خود داشته باشد.
به عنوان مثال، اگر کودک نتواند مداد را درست نگه دارد، کاردرمانگر ممکن است از مدادهای ضخیم‌تر یا ابزارهای خاصی برای تثبیت انگشتان استفاده کند. یا اگر حرکات ناگهانی دست مانع غذا خوردن شود، تمرینات کنترل عضلات ظریف و تقویت تعادل در نشستن آموزش داده می‌شود.
اهداف اصلی کاردرمانی در فلج مغزی آتتوئید
کاردرمانی برای هر فرد بسته به شدت علائم و سن او متفاوت است، اما اهداف اصلی آن معمولاً شامل موارد زیر می‌شود:
افزایش استقلال فردی:
آموزش مهارت‌هایی مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن، استفاده از توالت و کار با وسایل روزمره.
بهبود عملکرد حرکتی ظریف (Fine Motor Skills):
تمرکز بر حرکات کوچک و دقیق دست‌ها و انگشتان برای انجام کارهای دقیق مانند نوشتن یا بستن دکمه‌ها.
کاهش حرکات غیرارادی و افزایش کنترل عضلات:
از طریق تمرین‌های هدفمند و روش‌های اصلاح وضعیت بدن (Postural Control).
تطبیق محیط زندگی با نیازهای بیمار:
آموزش والدین برای مناسب‌سازی خانه و محیط آموزشی جهت تسهیل فعالیت‌های روزمره.
افزایش تمرکز، هماهنگی و مهارت‌های شناختی:
استفاده از بازی‌ها و فعالیت‌های ذهنی برای بهبود توجه و حافظه حرکتی.
تکنیک‌ها و روش‌های کاردرمانی
۱. تمرینات هماهنگی دست و چشم (Hand-Eye Coordination):
کودکان مبتلا به فلج مغزی آتتوئید اغلب در هماهنگی بین دیدن و حرکت دست مشکل دارند. بازی‌هایی مثل گرفتن توپ، نخ کردن مهره‌ها یا استفاده از پازل‌ها می‌تواند به بهبود این مهارت کمک کند. این تمرینات باعث فعال شدن مسیرهای عصبی جدید در مغز می‌شود.
۲. درمان حسی-حرکتی (Sensory Integration Therapy):
در برخی بیماران، سیستم حسی بدن (لامسه، تعادل، بینایی و …) درست عمل نمی‌کند. کاردرمانگر با استفاده از وسایلی مانند تاب‌درمانی، توپ‌های بزرگ یا سطوح مختلف، به کودک کمک می‌کند تا حس بدن خود را بهتر درک کرده و تعادل بیشتری پیدا کند.
۳. استفاده از وسایل کمکی (Assistive Devices):
وسایلی مانند قاشق‌های مخصوص، صندلی‌های ارگونومیک، وسایل نوشتاری با طراحی ویژه و کفش‌های طبی می‌توانند عملکرد روزمره بیمار را بهبود دهند. این ابزارها معمولاً توسط کاردرمانگر طراحی یا توصیه می‌شوند.
۴. تمرینات کنترل وضعیتی (Postural Training):
یکی از مشکلات اصلی در فلج مغزی آتتوئید، ناتوانی در حفظ وضعیت پایدار بدن است. کاردرمانگر با تمرین‌های خاص، به بیمار می‌آموزد که چگونه عضلات مرکزی بدن (core muscles) را برای حفظ تعادل فعال کند.
۵. تمرینات روزمره (ADL Training):
کاردرمانی به‌صورت عملی بر انجام فعالیت‌های روزمره تمرکز دارد. کودک در محیط درمانی شبیه‌سازی‌شده یاد می‌گیرد که چگونه قاشق را در دست بگیرد، لباس بپوشد یا از وسایل شخصی استفاده کند.
