بیشفعالی در کودکان یا همان اختلال نقص توجه و بیشفعالی (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات روان پزشکی دوران کودکی است که زندگی کودک و خانواده‌اش را به طور چشمگیری تحت تأثیر قرار می‌دهد. در دنیای پرشتاب امروزی، کودکان زیادی با بی قراری، عدم تمرکز، و رفتارهای تکانشی شناخته می‌شوند، اما چگونه می‌توان تشخیص داد که این رفتارها فراتر از شیطنت کودکانه است و به یک اختلال واقعی تبدیل شده؟ از طرفی خانواده‌ها به دنبال راهکارهایی هستند که بتوانند بدون اتکا به دارو، کودکشان را به مسیر صحیح بازگردانند؛ یکی از مؤثرترین این روش‌ها، کاردرمانی است که توسط متخصصان ما در مرکز خانه توانبخشی – بهترین کاردرمانی شمال تهران – ارائه می شود.
بیشفعالی در کودکان یک اختلال عصبی-رشدی است که معمولاً از دوران کودکی شروع می‌شود و ممکن است تا بزرگسالی نیز ادامه پیدا کند. این اختلال شامل سه ویژگی عمده است: بی توجهی، بیش تحرکی و رفتارهای تکانشی. برخلاف تصور عموم، همه کودکان بیشفعال مدام در حال دویدن یا حرف زدن نیستند؛ برخی از آن‌ها ممکن است تنها نتوانند تمرکز کنند یا خیلی زود تصمیم بگیرند بدون فکر کردن.
تفاوت بزرگ بین یک کودک بیشفعال و یک کودک پرانرژی در این است که رفتارهای کودک بیشفعال باعث اختلال در زندگی روزمره او می‌شود. مثلاً نمی‌تواند در کلاس بنشیند، کارهای مدرسه‌اش را به موقع تمام کند یا در جمع‌های خانوادگی آرام بماند. این کودکان معمولاً در کنترل هیجانات و اعمال خود با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستند.
در بسیاری از موارد، بیشفعالی با سایر مشکلات مانند اضطراب، اختلالات یادگیری یا مشکلات رفتاری همراه می‌شود. تشخیص به‌موقع و دقیق آن اهمیت زیادی دارد، چرا که مداخلات مناسب می‌توانند مسیر زندگی کودک را به کلی تغییر دهند.
علائم اصلی بیشفعالی در کودکان
درک علائم بیشفعالی اولین گام برای کمک به کودک است. این علائم معمولاً در سه دسته کلی قرار می‌گیرند:
بی‌توجهی:
- ناتوانی در تمرکز روی جزئیات
- فراموشی در انجام تکالیف یا وظایف روزانه
- پرت شدن سریع حواس هنگام انجام کار
- اجتناب از کارهایی که نیاز به تمرکز دارند
بیش‌تحرکی:
- ناتوانی در نشستن طولانی‌مدت
- حرکت دائمی دست‌ها و پاها
- حرف زدن بیش از حد
- دویدن یا بالا رفتن از جاهای نامناسب
رفتارهای تکانشی:
- پاسخ دادن قبل از شنیدن کامل سؤال
- قطع کردن صحبت دیگران
- ناتوانی در نوبت گرفتن
مهم است بدانیم که این علائم باید در بیش از یک محیط (مثلاً خانه و مدرسه) و به مدت حداقل شش ماه دیده شوند تا تشخیص ADHD داده شود. همچنین باید شدت این علائم به حدی باشد که عملکرد کودک را تحت تأثیر قرار دهد.
علل و عوامل مؤثر در بروز بیشفعالی
هیچ عامل مشخص و واحدی برای بروز بیشفعالی وجود ندارد، اما پژوهش‌ها نشان داده‌اند که ترکیبی از عوامل ژنتیکی، زیستی و محیطی در ایجاد آن نقش دارند.
عوامل ژنتیکی:
مطالعات نشان داده‌اند که بیش از ۷۵٪ از کودکانی که ADHD دارند، سابقه خانوادگی این اختلال را نیز دارند. اگر یکی از والدین یا خواهر و برادرهای کودک دارای نشانه‌هایی از بیشفعالی باشند، احتمال بیشتری وجود دارد که کودک نیز به این اختلال مبتلا شود.
عوامل زیستی و مغزی:
تحقیقات تصویربرداری مغز نشان داده‌اند که برخی از مناطق مغز کودکان بیشفعال، به خصوص آن بخش‌هایی که در کنترل رفتار و توجه نقش دارند، به درستی عمل نمی‌کنند. همچنین عدم تعادل در نوروترانسمیترهایی مانند دوپامین نیز می‌تواند در بروز علائم دخیل باشد.
عوامل محیطی:
- قرار گرفتن در معرض مواد سمی مثل سرب
- مصرف دخانیات یا الکل توسط مادر در دوران بارداری
- زایمان زودرس یا وزن پایین هنگام تولد
- سبک فرزندپروری ناپایدار
اگرچه این عوامل می‌توانند زمینه‌ساز باشند، اما به تنهایی برای ایجاد اختلال کافی نیستند.
روشهای تشخیصی
تشخیص دقیق و علمی ADHD یکی از چالش‌برانگیزترین مراحل درمان است. برخلاف برخی بیماری‌ها، هیچ آزمایش خون یا تصویربرداری مشخصی برای تشخیص بیشفعالی وجود ندارد. این اختلال بر اساس مشاهده رفتارها، گفت‌وگو با والدین و معلمان، و استفاده از پرسش‌نامه‌های معتبر ارزیابی می‌شود.
چه کسانی می توانند به تشخیص بیشفعالی کمک کنند؟
- روانپزشک کودک و نوجوان
- روان‌شناس کودک
- کاردرمانگر باتجربه در زمینه اختلالات رشدی
مراحل تشخیص:
- مصاحبه با والدین درباره رفتارهای کودک
- بررسی پیشینه رشد و تحصیل
- پرسش‌نامه‌های مخصوص مانند Conners یا Vanderbilt
- مشاهده مستقیم رفتار کودک در محیط‌های مختلف
تشخیص زودهنگام باعث می‌شود کودک سریع‌تر به برنامه‌های درمانی مناسب دسترسی پیدا کند و از مشکلات آینده جلوگیری شود. همچنین والدین با داشتن اطلاعات صحیح، می‌توانند به شیوه‌ای کارآمدتر با کودک خود تعامل کنند.
تأثیر بیشفعالی بر زندگی کودک و خانواده
زندگی با کودک بیشفعال می‌تواند مانند دویدن در یک مسیر پر از موانع باشد. این کودکان نه تنها در یادگیری و تمرکز با مشکل مواجه هستند، بلکه اغلب با واکنش‌های منفی از سوی معلمان، هم‌سالان و حتی اعضای خانواده روبه‌رو می‌شوند.
در مدرسه:
- ناتوانی در نشستن طولانی‌مدت
- قطع صحبت معلم
- تکمیل نکردن تکالیف
- پایین بودن نمرات با وجود هوش کافی
در خانه:
- بی‌نظمی و فراموش‌کاری
- درگیری‌های زیاد با خواهر و برادرها
- عدم توانایی در پیروی از قوانین خانه
تأثیر بر خانواده:
- احساس خستگی روانی والدین
- اختلافات بین پدر و مادر در نوع برخورد با کودک
- احساس ناکامی و سرزنش از سوی دیگران
اینجاست که نقش درمان‌های غیر دارویی مثل کاردرمانی روشن می‌شود. کاردرمانی می‌تواند مسیر زندگی کودک و خانواده را بهبود ببخشد و تعادل را بازگرداند.
راهکارهای درمانی موجود برای بیش فعالی
درمان بیشفعالی باید چندجانبه و منطبق با نیازهای خاص هر کودک باشد. بسته به شدت علائم و شرایط خانوادگی، درمان‌ها ممکن است شامل دارو، روان‌درمانی، آموزش والدین و کاردرمانی باشند. درمان زودهنگام، کلید اصلی کنترل مؤثر علائم است.
دارودرمانی:
داروهای محرک مانند “ریتالین” و “آدرال” متداول‌ترین درمان دارویی برای بیشفعالی هستند. این داروها با افزایش فعالیت نوروترانسمیترهایی مانند دوپامین در مغز، به بهبود تمرکز و کاهش رفتارهای تکانشی کمک می‌کنند. البته مصرف دارو باید تحت نظر پزشک متخصص انجام شود، زیرا ممکن است عوارض جانبی مثل بی‌خوابی، کاهش اشتها یا تحریک‌پذیری داشته باشد.
مشاوره روان‌شناختی:
رفتاردرمانی شناختی (CBT) به کودک کمک می‌کند تا افکار و رفتارهای خود را بشناسد و تغییر دهد. والدین نیز آموزش می‌بینند تا با کودک خود بهتر ارتباط برقرار کنند و تکنیک‌های تقویت رفتار مثبت را اجرا کنند.
آموزش مهارت‌های اجتماعی:
کودکان بیشفعال اغلب در برقراری روابط اجتماعی دچار مشکل هستند. آموزش مهارت‌های اجتماعی مانند نوبت گرفتن، احترام گذاشتن و کنترل خشم به آن‌ها کمک می‌کند تا در جمع‌های هم‌سالان عملکرد بهتری داشته باشند.
کاردرمانی:
در بخش بعدی به صورت تخصصی درباره کاردرمانی صحبت خواهیم کرد، اما به طور کلی، این روش یکی از مؤثرترین ابزارهای غیردارویی برای مدیریت بیشفعالی است.
نقش کاردرمانی در درمان بیشفعالی در کودکان
کاردرمانی یکی از شاخه‌های علوم توانبخشی است که هدف آن ارتقاء توانایی‌های عملکردی فرد در زندگی روزمره است. در کودکان بیشفعال، تمرکز کاردرمانی بر بهبود توجه، کاهش تکانشگری، ارتقاء مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت، و آموزش مهارت‌های زندگی است.
کاردرمانگران ما در کلینیک خانه توانبخشی با ارزیابی جامع عملکرد کودک در محیط‌های مختلف، برنامه‌ای منظم و فردی‌شده طراحی می‌کند. این برنامه می‌تواند شامل بازی‌های حسی، تمرینات حرکتی، تکنیک‌های رفتاری و آموزش مهارت‌های توجهی باشد.
مزایای کاردرمانی برای کودک بیشفعال:
- بهبود تمرکز و توجه
- افزایش تحمل کاری در فعالیت‌های طولانی‌مدت
- کاهش رفتارهای تکانشی
- بهبود هماهنگی چشم و دست (مفید برای نوشتن)
- افزایش مهارت‌های اجتماعی
کاردرمانی با ایجاد محیطی مثبت و انگیزشی، کودک را به یادگیری و تغییر رفتار ترغیب می‌کند. برخلاف درمان‌های صرفاً دارویی، نتایج کاردرمانی بیشفعالی ماندگارتر و عمیق‌تر است.
تکنیک‌های خاص کاردرمانی برای بیشفعالی در کودکان
کاردرمانی برای هر کودک بسته به شرایط خاص او متفاوت است، اما برخی تکنیک‌ها به طور گسترده در کلینیک‌های کاردرمانی استفاده می‌شوند.
بازی‌های حسی-حرکتی:
این بازی‌ها به کودک کمک می‌کنند تا سیستم عصبی خود را تنظیم کند. برای مثال:
- پریدن روی ترامپولین برای تخلیه انرژی اضافی
- ماساژ عمیق برای آرام‌سازی
- بازی با مواد بافت‌دار (ماسه، ژل، خمیر بازی)
تمرینات تمرکزی:
کودک با بازی‌هایی که نیاز به دقت دارد (مثل پازل، ساخت لگو، نقاشی نقطه به نقطه)، مهارت‌های توجهی خود را تقویت می‌کند.
ایجاد ساختار و برنامه‌ریزی:
کاردرمانگر به کودک یاد می‌دهد چگونه کارهای روزانه را برنامه‌ریزی کند، فهرست کارها بنویسد و مراحل انجام آن‌ها را رعایت کند. این کارها اعتماد به نفس کودک را نیز بالا می‌برد.
