اختلال تلفظ در کودکان یکی از مشکلات شایع گفتاری در کودکان است که می‌تواند در سنین پیش‌دبستانی و دبستانی والدین را با نگرانی‌هایی روبه‌رو کند. بسیاری از والدین متوجه می‌شوند که کودکشان برخی حروف و صداها را به‌درستی ادا نمی‌کند یا برخی کلمات را به‌صورت ناقص بیان می‌کند. اگرچه بخشی از این مشکلات در فرآیند یادگیری زبان طبیعی است، اما در برخی موارد نیاز به مداخله و درمان تخصصی با گفتاردرمانی دارد.
متخصصان گفتاردرمانی ما در کلینیک خانه توانبخشی ارزیابی و درمان تخصصی برای اختلالات و مشکلات گفتار و زبان را ارائه می دهند.
اختلال تلفظ در کودکان به عدم توانایی کودک در تولید صحیح صداها و حروف گفته می‌شود به‌گونه‌ای که شنونده نتواند گفتار او را به‌راحتی درک کند. این اختلال می‌تواند شامل حذف، جایگزینی، تحریف یا اضافه کردن صداها در کلمات باشد. به بیان ساده‌تر، کودک ممکن است برخی صداها مانند «س»، «ش»، «ر» یا «ل» را نتواند به‌درستی تلفظ کند یا آنها را با صداهای دیگر جایگزین کند.
تفاوت اختلال تلفظ با اختلالات گفتاری دیگر
اختلال تلفظ با سایر اختلالات گفتاری مانند اختلال روانی گفتار (لکنت) یا اختلالات زبانی (مانند مشکل در درک یا استفاده از زبان) متفاوت است. در اختلال تلفظ، مشکل اصلی در تولید صداها و واضح نبودن گفتار است، اما در اختلالات زبانی، مشکل در یادگیری و استفاده از ساختارهای زبانی و واژگان دیده می‌شود.
بسیاری از کودکان در دو سالگی هنوز قادر به تلفظ صحیح برخی صداها نیستند که این طبیعی است، اما اگر پس از سن ۴ سالگی کودک همچنان قادر به تلفظ صحیح اکثر صداها نباشد یا گفتارش برای افراد غریبه قابل‌درک نباشد، نیاز به بررسی و ارزیابی توسط گفتاردرمانگر خواهد داشت. همچنین اگر کودک در مدرسه نیز دچار مشکلات تلفظی باشد، عدم درمان می‌تواند بر روند تحصیلی و اجتماعی او تأثیرگذار باشد.
انواع اختلال تلفظ در کودکان
اختلال حذف صدا
در این نوع اختلال، کودک برخی از صداها یا هجاهای کلمات را حذف می‌کند. به‌عنوان مثال، ممکن است «کفش» را «فش» یا «مداد» را «داد» بگوید. این نوع اختلال معمولاً در کودکان زیر ۳ سال طبیعی است، اما تداوم آن در سنین بالاتر نیازمند پیگیری است.
اختلال جایگزینی صدا
در این حالت، کودک یک صدا را با صدای دیگر جایگزین می‌کند، مانند جایگزینی «ر» با «ل» یا «س» با «ش». این مشکل باعث می‌شود گفتار کودک برای دیگران غیرقابل درک یا گیج‌کننده باشد.
اختلال تحریف صدا
در اختلال تحریف، کودک صدا را تولید می‌کند اما نحوه تولید آن ناصحیح است. به‌عنوان مثال، صدای «س» به‌صورت صدایی شبیه به «ث» تلفظ می‌شود یا حروف با صدای اضافی تولید می‌شوند.
اختلال اضافه کردن صدا
برخی از کودکان در هنگام صحبت، به کلمات صداهای اضافه می‌کنند. به‌عنوان مثال ممکن است «مداد» را «مِدِداد» یا «کتاب» را «کِتاب» بیان کنند. این مشکل نیز بخشی از اختلالات تلفظی محسوب می‌شود و نیاز به ارزیابی دارد.
دلایل اختلال تلفظ در کودکان
عوامل محیطی و خانوادگی
محیط زبان‌آموزی کودک نقش مهمی در یادگیری تلفظ صحیح دارد. اگر کودک در محیطی باشد که گفتار صحیح الگوی روزمره نباشد، احتمال بروز اختلال تلفظ افزایش می‌یابد. همچنین، کم‌صحبت کردن با کودک، استفاده از موبایل به‌جای مکالمه و کمبود تعاملات اجتماعی می‌تواند دلایل محیطی اختلال تلفظ باشد.
مشکلات ساختاری دهان و زبان
مشکلاتی مانند کوتاهی فرنولوم زبان (چسبندگی زبان)، شکاف کام یا مشکلات ساختاری فک می‌تواند مانع تولید صحیح صداها شود. این مشکلات معمولاً با بررسی پزشک و گفتاردرمانگر شناسایی و در صورت نیاز با مداخلات پزشکی برطرف می‌شوند.
مشکلات شنوایی و گوش
شنوایی نقشی کلیدی در یادگیری تلفظ صحیح دارد. کودکی که مشکلات شنوایی دارد ممکن است نتواند صداها را به‌درستی بشنود و در نتیجه آنها را اشتباه تلفظ کند. مشکلاتی مانند عفونت مکرر گوش میانی، کم‌شنوایی دائم یا موقت از دلایل مهم اختلال تلفظ هستند.
مشکلات عصبی و رشدی
اختلالات عصبی مانند فلج مغزی، اختلالات رشدی مانند اوتیسم یا مشکلات یادگیری می‌توانند روند یادگیری تلفظ صحیح را در کودک مختل کنند. در این شرایط، علاوه بر اختلال تلفظ، مشکلات دیگری نیز در مهارت‌های ارتباطی و شناختی کودک دیده می‌شود و نیاز به برنامه درمانی جامع خواهد بود.
علائم اختلال تلفظ در کودکان
علائم در کودکان زیر ۳ سال
- حذف یا جایگزینی صداها در گفتار
- استفاده از کلمات ناقص
- دشواری در بیان کلمات دو یا سه‌هجایی
علائم در کودکان ۳ تا ۶ سال
- عدم وضوح گفتار برای افراد غریبه
- جایگزینی مکرر حروف مانند «ر» با «ل» یا «س» با «ش»
- تحریف صداها هنگام گفتار
- تمایل به استفاده از حرکات به‌جای گفتار
علائم در کودکان مدرسه‌ای
- مشکلات در تلفظ صحیح هنگام خواندن در کلاس
- خجالت از صحبت در جمع
- کند صحبت کردن به دلیل تلاش برای اصلاح گفتار
- تکرار اشتباهات تلفظی حتی پس از یادگیری کلمات جدید
درمان اختلال تلفظ در کودکان
گفتاردرمانی و تکنیک‌های تخصصی
گفتاردرمانی بهترین و مؤثرترین روش درمان اختلال تلفظ در کودکان است. در جلسات گفتاردرمانی، کودک با استفاده از تکنیک‌های بازی‌محور، تمرینات شنیداری و تمرینات تولید صدا، نحوه تلفظ صحیح صداها را یاد می‌گیرد. گفتاردرمانگر ابتدا صداهایی را که کودک نمی‌تواند به‌درستی تولید کند، شناسایی کرده و سپس با تکنیک‌های ساده و قابل درک، به کودک کمک می‌کند تا آنها را به‌درستی تلفظ کند.
تمرینات گفتاردرمانی شامل تمرینات تقویت عضلات دهان و زبان، تمرینات شنیداری برای تشخیص صحیح صداها و تمرینات تولید صدا با استفاده از وسایل کمک‌آموزشی مانند کارت‌های تصویری و آینه می‌باشد.
نقش تمرینات روزانه در منزل
تمرینات گفتاری تنها به جلسات گفتاردرمانی محدود نمی‌شود و تمرین در خانه نقش مهمی در بهبود تلفظ کودک دارد. والدین می‌توانند با راهنمایی گفتاردرمانگر، تمرینات ساده‌ای مانند تلفظ کلمات خاص، تکرار صداها و خواندن کتاب با کودک انجام دهند. تکرار و تمرین روزانه باعث تثبیت مهارت‌های یاد گرفته شده در جلسات درمانی می‌شود.
همچنین والدین می‌توانند در حین بازی و فعالیت‌های روزمره، کودک را به صحبت کردن و استفاده از صداهای صحیح تشویق کنند تا مهارت‌های گفتاری کودک در محیط‌های طبیعی تقویت شود.
مدت زمان مورد نیاز برای درمان
مدت زمان درمان اختلال تلفظ در کودکان به نوع و شدت مشکل، همکاری والدین و میزان تمرین کودک بستگی دارد. برخی از کودکان با چند ماه درمان پیشرفت خوبی خواهند داشت، در حالی که برخی دیگر نیاز به درمان طولانی‌تر خواهند داشت.
پیگیری مداوم جلسات و تمرینات خانگی می‌تواند روند درمان را کوتاه‌تر کند و کودک بتواند سریع‌تر به تلفظ صحیح صداها دست یابد.
اهمیت مراجعه به گفتاردرمانگر
مزایای تشخیص و درمان زودهنگام
تشخیص و درمان زودهنگام اختلال تلفظ باعث می‌شود کودک در سن مناسب تلفظ صحیح صداها را یاد بگیرد و از بروز مشکلات اجتماعی و تحصیلی در آینده جلوگیری شود. گفتاردرمانی زودهنگام معمولاً سریع‌تر و با هزینه کمتر به نتیجه می‌رسد.
جلوگیری از مشکلات تحصیلی و روانی
کودکانی که با اختلال تلفظ درمان‌نشده وارد مدرسه می‌شوند، ممکن است در یادگیری مهارت‌های خواندن و نوشتن مشکل پیدا کنند و از نظر تحصیلی از همسالان خود عقب بمانند. همچنین عدم درمان باعث کاهش اعتماد به نفس و بروز اضطراب اجتماعی در کودک می‌شود. مراجعه به گفتاردرمانگر می‌تواند از این مشکلات جلوگیری کند.
نقش گفتاردرمانگر در آموزش والدین
گفتاردرمانگران علاوه بر کار با کودک، والدین را در انجام تمرینات خانگی و اصلاح رفتارهای ارتباطی با کودک آموزش می‌دهند. این همکاری بین خانواده و درمانگر باعث می‌شود روند درمان سریع‌تر و اثربخش‌تر باشد.
پرسش‌های متداول
اختلال تلفظ از چه سنی نیاز به درمان دارد؟
از سن ۴ سالگی به بعد، اگر کودک برخی صداها را به‌درستی تلفظ نمی‌کند یا گفتارش نامفهوم است، باید برای درمان به گفتاردرمانگر مراجعه شود.
آیا اختلال تلفظ با گذر زمان خودبه‌خود برطرف می‌شود؟
برخی مشکلات تلفظی طبیعی هستند و برطرف می‌شوند، اما اگر اختلال تلفظ پس از سن ۴ سالگی ادامه داشته باشد، نیاز به درمان دارد و نباید منتظر بهبود خودبه‌خود بود.
چند جلسه گفتاردرمانی برای درمان اختلال تلفظ نیاز است؟
تعداد جلسات بستگی به شدت اختلال، همکاری والدین و میزان تمرینات خانگی دارد و معمولاً بین چند ماه تا یک سال ادامه پیدا می‌کند.
آیا والدین می‌توانند تمرینات گفتاری را در خانه انجام دهند؟
بله، تمرینات خانگی نقش مهمی در روند درمان دارد و گفتاردرمانگر تمرینات مناسب را برای والدین آموزش خواهد داد.
اگر کودک از صحبت کردن خجالت می‌کشد چه کار کنیم؟
محیطی آرام و حمایتگر برای کودک فراهم کنید، از سرزنش یا مقایسه او با دیگران خودداری کرده و با تشویق، او را به صحبت کردن در خانه ترغیب کنید.
