مشکلات بلع در فلج مغزی یکی از عوارض شایع در کودکان مبتلا به فلج مغزی است که نیازمند مداخلات تخصصی گفتاردرمانی است که توسط درمانگران ما در بهترین گفتاردرمانی در جردن ارائه می شود. فلج مغزی (Cerebral Palsy) یکی از شایع‌ترین اختلالات حرکتی در کودکان است که در اثر آسیب به مغز نابالغ ایجاد می‌شود. این آسیب می‌تواند در دوران بارداری، هنگام تولد یا پس از آن رخ دهد. پیامد اصلی فلج مغزی، اختلال در کنترل حرکات بدن، حفظ تعادل و هماهنگی است. اما بسیاری از بیماران علاوه بر مشکلات حرکتی، دچار اختلالات بلع (Dysphagia) نیز هستند.
بلع یکی از پیچیده‌ترین عملکردهای بدن است و نیاز به هماهنگی دقیق بین عضلات دهان، زبان، گلو و مری دارد. در فلج مغزی، به دلیل آسیب در نواحی مغزی مسئول کنترل این عضلات، فرآیند بلع مختل می‌شود. این اختلال می‌تواند باعث خفگی، سوءتغذیه، یا حتی ورود غذا به ریه (آسپیراسیون) شود که از عوارض خطرناک و تهدیدکننده زندگی است.
شناخت زودهنگام علائم و شروع درمان گفتاردرمانی تخصصی، نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیماران مبتلا به فلج مغزی دارد. در ادامه، به بررسی دقیق‌تر علل، علائم و روش‌های درمان مشکلات بلع در این بیماران می‌پردازیم.
فرآیند طبیعی بلع در بدن
بلع، عملی بسیار پیچیده و چندمرحله‌ای است که حدود ۵۰ جفت عضله و ۶ جفت عصب جمجمه‌ای در آن نقش دارند. این فرآیند در سه مرحله انجام می‌شود:
مرحله دهانی (Oral Phase):
در این مرحله، غذا با کمک زبان و فک خرد شده و به شکل گلوله‌ای نرم (بولوس) در دهان آماده می‌شود. سپس زبان آن را به سمت عقب دهان هدایت می‌کند.
مرحله حلقی (Pharyngeal Phase):
با عبور غذا از دهان به گلو، عضلات حلق فعال شده و مسیر تنفس به‌طور موقت بسته می‌شود تا از ورود غذا به ریه جلوگیری شود.
مرحله مری (Esophageal Phase):
در این مرحله، حرکات موجی مری، غذا را به سمت معده هدایت می‌کنند.
هماهنگی دقیق این سه مرحله برای بلع ایمن و مؤثر ضروری است. حتی یک اختلال کوچک در کنترل عصبی یا عضلانی می‌تواند باعث دشواری در بلع و خطر ورود غذا به مجاری تنفسی شود — مشکلی که در بیماران فلج مغزی بسیار شایع است.
علت مشکلات بلع در فلج مغزی
فلج مغزی نتیجه آسیب به بخش‌هایی از مغز است که حرکات ارادی را کنترل می‌کنند. این آسیب می‌تواند بر روی عضلات دهان، زبان، گونه‌ها و گلو تأثیر بگذارد. در نتیجه، هماهنگی لازم برای جویدن، نگه‌داشتن غذا در دهان و بلع آن مختل می‌شود.
دلایل اصلی بروز مشکلات بلع در فلج مغزی عبارت‌اند از:
اختلال در تونوس عضلانی: عضلات ممکن است بیش‌ازحد سفت (اسپاستیک) یا بیش‌ازحد شل (هیپوتونیک) باشند و نتوانند حرکات لازم را انجام دهند.
اختلال در هماهنگی عصبی: پیام‌های مغزی به‌درستی به عضلات منتقل نمی‌شوند، در نتیجه بلع ناقص یا تأخیردار انجام می‌شود.
کاهش حس دهانی: کودک ممکن است نتواند موقعیت غذا در دهان را حس کند یا در تشخیص دما و بافت مواد غذایی مشکل داشته باشد.
اختلال در تنفس: بسیاری از بیماران فلج مغزی تنفس دهانی دارند که این امر فرآیند بلع را دشوارتر می‌کند.
انواع فلج مغزی و تأثیر آن بر بلع
در نوع اسپاستیک، عضلات بسیار منقبض هستند و بلع کند و سخت انجام می‌شود.
در نوع آتتوئید، حرکات غیرارادی باعث ریختن بزاق یا خروج ناگهانی غذا از دهان می‌شود.
در نوع آتاکسیک، حرکات دهان ناهماهنگ بوده و کنترل زبان دشوار است.
بنابراین، شدت و نوع اختلال بلع بسته به نوع فلج مغزی و میزان آسیب مغزی متفاوت است.
انواع مشکلات بلع در فلج مغزی
اختلالات بلع در بیماران فلج مغزی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هر کدام بخشی از فرآیند بلع را درگیر می‌کند:
دیسفاژی دهانی (Oral Dysphagia):
در این حالت، بیمار در جویدن، حرکت دادن زبان یا نگه داشتن غذا در دهان مشکل دارد. غذا ممکن است از دهان بیرون بریزد یا به‌درستی بلع نشود.
دیسفاژی حلقی (Pharyngeal Dysphagia):
در این نوع، بلع در ناحیه حلق با مشکل روبه‌روست. بیمار ممکن است هنگام بلع دچار سرفه شود یا احساس خفگی داشته باشد.
دیسفاژی مری (Esophageal Dysphagia):
در این مرحله، غذا به‌دلیل ضعف حرکات مری یا انسداد، به‌سختی وارد معده می‌شود. این نوع کمتر در فلج مغزی دیده می‌شود ولی در موارد شدید ممکن است وجود داشته باشد.
در بسیاری از بیماران، ترکیبی از دو یا سه نوع دیسفاژی مشاهده می‌شود که درمان آن نیازمند رویکرد چندتخصصی شامل گفتاردرمانگر، متخصص تغذیه و پزشک مغز و اعصاب است.
علائم و نشانه‌ها
شناسایی علائم اختلال بلع اهمیت زیادی دارد زیرا تأخیر در تشخیص می‌تواند منجر به مشکلات خطرناک شود. مهم‌ترین علائم عبارت‌اند از:
- سرفه یا خفگی هنگام خوردن یا نوشیدن
- آبریزش مداوم دهان
- ماندن غذا در دهان پس از بلع
- بلع مکرر و سخت با تلاش زیاد
- تغییر رنگ لب‌ها یا پوست به آبی هنگام خوردن (نشانه کمبود اکسیژن)
- بوی بد دهان به دلیل باقی‌ماندن غذا
- کاهش وزن یا سوءتغذیه
- عفونت‌های ریوی مکرر
یکی از خطرناک‌ترین پیامدهای اختلال بلع، آسپیراسیون است؛ یعنی ورود غذا یا مایعات به مجاری تنفسی. این وضعیت می‌تواند باعث ذات‌الریه (پنومونی آسپیراسیون) شود که برای بیماران فلج مغزی تهدیدکننده زندگی است.
اگر کودکی با فلج مغزی حین غذا خوردن سرفه می‌کند، صدایش گرفته می‌شود یا بعد از وعده غذایی تنفسش سخت‌تر می‌شود، باید فوراً ارزیابی بلع انجام گیرد.
عوارض ناشی از مشکلات بلع در فلج مغزی
اختلال بلع اگر درمان نشود، می‌تواند پیامدهای جدی و گاه جبران‌ناپذیری برای سلامت بیمار ایجاد کند. یکی از مهم‌ترین عوارض آن سوءتغذیه است. وقتی فرد نتواند غذا را به‌درستی بخورد یا بخش زیادی از آن وارد مجاری تنفسی شود، بدن از دریافت مواد مغذی لازم محروم می‌ماند. این مسئله باعث کاهش وزن شدید، ضعف عمومی، کم‌خونی و اختلال در رشد می‌شود.
مشکل دوم، کم‌آبی بدن (Dehydration) است. بسیاری از بیماران فلج مغزی از نوشیدن مایعات خودداری می‌کنند، چون می‌ترسند دچار خفگی شوند. در نتیجه، بدنشان دچار کمبود آب و الکترولیت می‌شود که بر عملکرد کلیه‌ها، مغز و سیستم ایمنی اثر منفی دارد.
اما خطرناک‌ترین عارضه، ذات‌الریه آسپیراسیون (Aspiration Pneumonia) است. وقتی ذرات غذا یا مایعات به‌جای ورود به معده، وارد ریه شوند، عفونت شدیدی ایجاد می‌شود که می‌تواند حتی تهدیدکننده زندگی باشد. این بیماران معمولاً با علائمی مانند تب، سرفه خشک، نفس‌تنگی و خس‌خس سینه به پزشک مراجعه می‌کنند.
همچنین اختلال بلع می‌تواند تأثیرات روانی و اجتماعی شدیدی نیز به همراه داشته باشد. کودکان مبتلا ممکن است هنگام غذا خوردن احساس شرمندگی یا ترس کنند، از حضور در جمع اجتناب کنند و به مرور دچار اضطراب یا افسردگی شوند.
بنابراین، شناسایی زودهنگام و درمان به‌موقع اختلال بلع نه‌تنها از نظر فیزیکی، بلکه از نظر روحی برای بیماران فلج مغزی حیاتی است.
تشخیص اختلال بلع
تشخیص اختلال بلع در بیماران فلج مغزی فرآیندی چندمرحله‌ای است و نیاز به همکاری تیمی از متخصصان دارد. معمولاً ارزیابی اولیه توسط گفتاردرمانگر متخصص بلع انجام می‌شود.
مراحل تشخیص:
ارزیابی بالینی بلع (Clinical Swallow Evaluation):
در این مرحله، گفتاردرمانگر نحوه نشستن بیمار، کنترل سر، حرکت زبان و واکنش به مواد غذایی مختلف را بررسی می‌کند. او از والدین درباره سابقه خفگی، سرفه یا تغییر صدا بعد از غذا خوردن سؤال می‌کند.
تست بلع با مایعات و غذاهای متفاوت:
در این آزمایش، بیمار مقدار کمی از مایعات یا غذاهای نرم را مصرف می‌کند تا حرکات دهان و گلو مشاهده شود. درمانگر به دنبال نشانه‌هایی مانند تأخیر در بلع، سرفه یا باقی‌ماندن غذا در دهان است.
ویدئوفلوروسکوپی (VFSS):
یکی از دقیق‌ترین روش‌های ارزیابی است. در این تست، بیمار مایعی حاوی ماده حاجب می‌نوشد و در حین بلع، از طریق اشعه ایکس، حرکت غذا از دهان تا مری ثبت می‌شود. این آزمایش نشان می‌دهد که آیا غذا به مجاری تنفسی وارد می‌شود یا خیر.
ارزیابی اندوسکوپیک بلع (FEES):
در این روش، یک دوربین باریک از طریق بینی وارد گلو می‌شود تا فرآیند بلع از نزدیک بررسی گردد. این روش بدون درد است و اطلاعات دقیقی درباره عملکرد عضلات حلق ارائه می‌دهد.
تشخیص دقیق مرحله‌ای از بلع که دچار اختلال شده، به گفتاردرمانگر کمک می‌کند تا برنامه درمانی اختصاصی برای بیمار طراحی کند.
درمان‌های غیرجراحی مشکلات بلع در فلج مغزی
درمان اختلال بلع در فلج مغزی در بیشتر موارد بدون نیاز به جراحی انجام می‌شود. هدف از درمان، ایمن‌سازی فرآیند بلع، جلوگیری از آسپیراسیون و بهبود تغذیه بیمار است.
گفتاردرمانی تخصصی بلع
گفتاردرمانگر با استفاده از تمرینات هدفمند، عضلات دهان، زبان و گلو را تقویت می‌کند. تمریناتی مانند فشار دادن زبان به سقف دهان، مکیدن از نی، یا تمرینات حروف خاص به بهبود کنترل دهان کمک می‌کنند.
تمرینات تقویتی عضلات دهان و گلو:
این تمرین‌ها باعث افزایش قدرت عضلات و هماهنگی در حین بلع می‌شوند. برخی از تمرین‌های رایج عبارت‌اند از:
- باز و بسته کردن دهان با مقاومت
- نگه داشتن زبان در موقعیت خاص به مدت چند ثانیه
- تمرین‌های مکیدن و فوت کردن برای تقویت کنترل تنفس
تغییر وضعیت سر و بدن هنگام بلع:
تغییر موقعیت بدن هنگام غذا خوردن می‌تواند بلع را ایمن‌تر کند. برای مثال:
- خم کردن سر به جلو هنگام بلع از ورود غذا به راه هوایی جلوگیری می‌کند.
- چرخاندن سر به سمت ضعیف‌تر در بیماران با ضعف یک‌طرفه حلق، مسیر بلع را به سمت قوی‌تر هدایت می‌کند.
استفاده از تکنیک‌های بلع ایمن:
گفتاردرمانگر به بیمار آموزش می‌دهد که در هر لقمه مقدار کمی غذا بخورد، بین لقمه‌ها آب غلیظ‌شده بنوشد، و پس از بلع، دو یا سه بار سرفه کنترل‌شده انجام دهد تا ذرات باقی‌مانده از گلو خارج شوند.
این درمان‌ها اگر به طور مداوم انجام شوند، در بیشتر بیماران باعث کاهش علائم و افزایش توانایی تغذیه طبیعی می‌شوند.
درمان‌های تغذیه‌ای
در بیماران فلج مغزی که دچار اختلال بلع هستند، نوع و بافت غذا نقش حیاتی دارد. متخصص تغذیه با همکاری گفتاردرمانگر رژیم غذایی بیمار را تنظیم می‌کند.
۱. تغییر قوام غذا:
غذا باید نرم، مرطوب و پوره‌شده باشد تا بلع آن آسان‌تر شود. برخی مثال‌ها عبارت‌اند از:
- پوره سیب‌زمینی، هویج یا برنج نرم
- سوپ‌های غلیظ با سبزیجات نرم‌شده
- میوه‌های نرم مانند موز و سیب پخته
مایعات باید غلیظ‌تر شوند تا ورود آن‌ها به ریه سخت‌تر گردد. برای این کار از پودرهای غلیظ‌کننده مخصوص استفاده می‌شود.
۲. رژیم غذایی پرکالری و پرپروتئین:
چون بیماران مبتلا معمولاً کالری کمتری دریافت می‌کنند، باید مواد مغذی بیشتر در حجم کمتر مصرف کنند (مثل شیر غلیظ‌شده، کره بادام‌زمینی، پودر پروتئین).
۳. تغذیه از طریق لوله (NGT یا PEG):
در موارد شدید که بیمار قادر به بلع ایمن نیست، تغذیه از طریق لوله بینی (NGT) یا لوله مستقیم به معده (PEG) انجام می‌شود. این روش موقت یا دائمی می‌تواند جان بیمار را نجات دهد.
هدف نهایی از درمان تغذیه‌ای، تأمین مواد لازم برای رشد و جلوگیری از سوءتغذیه است، در حالی که خطر آسپیراسیون را به حداقل برساند.
درمان‌های دارویی و جراحی
در برخی بیماران، درمان‌های دارویی برای کنترل علائم خاص مانند ترشح زیاد بزاق، اسپاسم عضلات گلو یا ریفلاکس معده مورد نیاز است.
داروهای آنتی‌کولینرژیک (مثل گلیکوپیرولات) ترشح بزاق را کاهش می‌دهند.
داروهای ضداسپاسم به کاهش انقباضات غیرارادی کمک می‌کنند.
در صورت وجود ریفلاکس شدید، داروهای مهارکننده اسید معده تجویز می‌شوند.
در موارد نادر، جراحی‌هایی مانند بوتاکس در عضلات حلق، بستن راه بزاق یا اصلاح مسیر تغذیه‌ای انجام می‌شود تا فرآیند بلع ایمن‌تر گردد.
