انواع سی پی یا همان فلج مغزی یا همان CP (Cerebral Palsy) یک اختلال حرکتی مزمن است که معمولاً در اثر آسیب مغز در دوران جنینی، هنگام زایمان یا مدت کوتاهی پس از تولد به وجود می‌آید. این اختلال بر حرکت، هماهنگی، تعادل و در برخی موارد عملکرد شناختی فرد تأثیر می‌گذارد. برخلاف بسیاری از اختلالات دیگر، انواع سی پی یک بیماری پیشرونده نیست؛ یعنی علائم آن با گذر زمان شدیدتر نمی‌شود، ولی ممکن است چالش‌هایی که فرد با آن‌ها روبه‌روست تغییر کنند.
انواع سی پی انواع مختلفی دارد که هرکدام با ویژگی‌های خاص خود شناخته می‌شوند. این تنوع در نوع اختلال، به دلایل مختلفی از جمله محل و شدت آسیب مغزی، نوع عضلات درگیر و نحوه تأثیر بر توانایی حرکتی بستگی دارد. کودکان و بزرگسالان مبتلا به CP ممکن است توانایی‌های متفاوتی داشته باشند، از راه رفتن بدون کمک تا نیاز به ویلچر یا کمک‌افزارهای حرکتی پیشرفته.
علاوه بر اختلالات حرکتی، برخی از افراد با مشکلاتی چون تشنج، ناتوانی در گفتار، مشکلات بینایی یا شنوایی و حتی مسائل رفتاری یا یادگیری نیز روبه‌رو هستند. اما در بسیاری موارد، با مراقبت صحیح، درمان و آموزش مناسب، افراد مبتلا به سی پی می‌توانند زندگی معنادار، مستقل و با کیفیتی را تجربه کنند.
علل بروز انواع سی پی
عوامل زیادی می‌توانند منجر به بروز فلج مغزی شوند. رایج‌ترین دلیل آسیب به مغز جنین یا نوزاد در دوره‌های حساس رشد مغزی است. برخی از مهم‌ترین عوامل مؤثر عبارت‌اند از:
- کمبود اکسیژن حین یا قبل از زایمان: یکی از دلایل اصلی آسیب مغزی که منجر به CP می‌شود.
- عفونت‌های دوران بارداری: مانند توکسوپلاسموز، سرخچه، تبخال و سیتومگالوویروس.
- زایمان زودرس و وزن کم هنگام تولد: نوزادان نارس بیشتر در معرض آسیب مغزی هستند.
- آسیب‌های حین زایمان یا بعد از تولد: مانند خونریزی مغزی یا زردی شدید نوزاد.
- عوامل ژنتیکی: گرچه بسیار نادر، اما برخی ناهنجاری‌های ژنتیکی نیز ممکن است در بروز سی پی نقش داشته باشند.
دانستن علت دقیق می‌تواند در طراحی برنامه درمانی مؤثر برای کودک نقش مهمی داشته باشد. اما در بسیاری موارد، علت دقیق CP هرگز مشخص نمی‌شود.
انواع سی پی
فلج مغزی به‌طور کلی بر اساس نوع اختلال حرکتی که ایجاد می‌کند به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شود:
سی پی اسپاستیک (Spastic CP)
شایع‌ترین نوع سی پی که بیش از ۷۰٪ موارد را شامل می‌شود. در این نوع، عضلات سفت و خشک هستند و کودک دچار انقباض عضلات می‌شود. این انقباض بیش از حد، حرکت را دشوار و گاهی دردناک می‌کند.
افراد مبتلا به سی پی اسپاستیک معمولاً در راه رفتن، نشستن یا گرفتن اشیاء مشکل دارند. آن‌ها ممکن است هنگام تلاش برای حرکت، به طور غیرارادی عضلات خود را منقبض کنند. شدت این حالت می‌تواند از ملایم تا شدید متفاوت باشد. به دلیل خشکی عضلات، کودکان اغلب نیاز به فیزیوتراپی مداوم دارند تا دامنه حرکت مفاصل حفظ شود.
سی پی دیسکینتیک (Dyskinetic CP)
در این نوع، حرکات غیرارادی، کنترل‌نشده و گاهی چرخشی در عضلات دیده می‌شود. ممکن است این حرکات در دست‌ها، پاها، صورت یا زبان باشد که منجر به مشکلاتی در تکلم یا بلع نیز می‌گردد.
حرکات ممکن است کند یا سریع، غیرقابل پیش‌بینی و مداوم باشند. برخلاف نوع اسپاستیک، عضلات در سی پی دیسکینتیک ممکن است گاهی بسیار سفت و گاهی بسیار شل شوند. این نوع CP نیاز به درمان پیچیده‌تری دارد و مدیریت آن اغلب دشوارتر است.
سی پی آتاکسیک (Ataxic CP)
این نوع نادرتر است و بیشتر بر تعادل و هماهنگی حرکات تأثیر می‌گذارد. کودکان دارای CP آتاکسیک ممکن است هنگام راه رفتن دچار تلو تلو خوردن شوند یا نتوانند حرکات ظریف مثل نوشتن را به‌خوبی انجام دهند.
حرکات آن‌ها معمولاً ناهماهنگ و لرزان است. تعادل ضعیف ممکن است باعث شود که نتوانند به خوبی روی پاهای خود بایستند یا فعالیت‌های روزمره را انجام دهند. این نوع از CP معمولاً به فیزیوتراپی تخصصی و تمرینات تعادلی پاسخ بهتری می‌دهد.
سی پی مختلط (Mixed CP)
در برخی افراد، ترکیبی از انواع مختلف سی پی مشاهده می‌شود. برای مثال، کودک ممکن است هم علائم اسپاستیک و هم دیسکینتیک را نشان دهد. این ترکیب ممکن است باعث بروز چالش‌های پیچیده‌تری در درمان و مدیریت فرد شود.
تقسیم‌بندی بر اساس محل درگیری عضلات
نوع فلج مغزی را می‌توان همچنین بر اساس محل‌هایی از بدن که درگیر هستند تقسیم‌بندی کرد:
سی پی همی‌پلژیک (Hemiplegia)
در این حالت، تنها یک سمت بدن (چپ یا راست) تحت تأثیر قرار می‌گیرد. برای مثال دست و پای سمت راست ممکن است دچار ضعف یا اسپاسم باشند، در حالی که سمت دیگر طبیعی است.
سی پی دی‌پلژیک (Diplegia)
بیشتر نواحی تحتانی بدن مانند پاها تحت تأثیر قرار می‌گیرند، در حالی که دست‌ها کمتر آسیب دیده‌اند. این نوع اغلب در نوزادان نارس دیده می‌شود.
سی پی کوادری‌پلژیک (Quadriplegia)
تمام دست‌ها و پاها درگیر هستند. معمولاً این شدیدترین نوع سی پی است و ممکن است فرد نیازمند مراقبت کامل باشد.
سی پی مونوپلژیک (Monoplegia)
نادرترین نوع است که فقط یک اندام – معمولاً یک دست یا پا – را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
ویژگی‌های هر نوع سی پی
علائم رایج در هر نوع
علائم فلج مغزی بسته به نوع آن، شدت آسیب مغزی و محل درگیری عضلات متفاوت است. اما برخی نشانه‌ها در میان تمامی انواع سی پی مشترک هستند و به‌نوعی زنگ خطر برای تشخیص زودهنگام محسوب می‌شوند.
در نوزادان، ممکن است علائمی مانند تأخیر در حرکات حرکتی مثل نشستن، سینه‌خیز رفتن یا راه رفتن مشاهده شود. همچنین، سفتی یا شلی بیش از حد عضلات، حرکات غیرطبیعی دست و پا، قفل شدن زانوها هنگام ایستادن یا راه رفتن، و عدم تقارن در حرکات بدن (مثلاً استفاده بیشتر از یک دست) نیز قابل‌توجه است.
در کودکان بزرگ‌تر، مشکلاتی مثل دشواری در راه رفتن، عدم تعادل، سفتی عضلات هنگام تلاش برای حرکت، حرکات غیرارادی (در سی پی دیسکینتیک)، مشکل در هماهنگی بین دست و چشم (در نوع آتاکسیک)، و اختلال در گفتار، بلع یا نوشتن ممکن است مشاهده شود.
باید توجه داشت که هر کودک ممکن است ترکیبی از این علائم را نشان دهد. شناسایی زودهنگام علائم، نقش مهمی در آغاز درمان و توانبخشی مؤثر دارد.
چگونگی تاثیر بر حرکت و تعادل
حرکت و تعادل از اصلی‌ترین بخش‌هایی هستند که در سی پی تحت تأثیر قرار می‌گیرند. بسته به نوع سی پی، ممکن است کودک نتواند به‌درستی تعادل خود را حفظ کند، حرکات نرم و کنترل‌شده داشته باشد یا در موقعیت‌های ساده مانند نشستن بدون تکیه‌گاه مشکل داشته باشد.
در نوع اسپاستیک، عضلات منقبض و سفت هستند، که این باعث کاهش انعطاف‌پذیری مفاصل و در نتیجه محدود شدن حرکت می‌شود. کودکان ممکن است هنگام راه رفتن پاهای خود را به‌صورت ضربدری حرکت دهند (اصطلاحاً راه رفتن قیچی‌وار). در سی پی دیسکینتیک، حرکات غیرقابل‌پیش‌بینی باعث می‌شود که کودک نتواند به‌راحتی کارهای روزمره را انجام دهد. نوع آتاکسیک با لرزش و عدم هماهنگی در حرکات همراه است، که حتی نشستن ساده را هم برای کودک چالش‌برانگیز می‌کند.
با ترکیب فیزیوتراپی، تمرینات تعادلی، کاردرمانی و ابزارهای کمک‌کننده مانند واکر یا ویلچر، می‌توان این مشکلات را تا حد زیادی مدیریت کرد.
روش‌های تشخیص انواع سی پی
معاینات فیزیکی و نورولوژیک
تشخیص فلج مغزی معمولاً از طریق معاینات فیزیکی دقیق و بررسی تاریخچه پزشکی آغاز می‌شود. پزشکان در ماه‌های اولیه تولد کودک به دنبال علائمی مانند سفتی یا شلی غیرطبیعی عضلات، تأخیر در حرکات حرکتی، واکنش‌های غیرطبیعی و عدم تقارن در حرکات بدن هستند.
در مراحل بعدی، پزشک متخصص مغز و اعصاب کودکان معمولاً آزمون‌های دقیق‌تری را برای ارزیابی تون عضلانی، رفلکس‌ها، تعادل، هماهنگی و توانایی حرکتی انجام می‌دهد. معاینه نورولوژیک به شناسایی مشکلات عصبی، اختلالات حرکتی و محدودیت‌های عملکردی کمک می‌کند.
از دیگر ابزارها، مقیاس‌هایی مانند GMFCS (سیستم طبقه‌بندی عملکرد حرکتی کلی) استفاده می‌شود تا درجه شدت اختلال حرکتی را بر اساس توانایی راه رفتن، نشستن و حرکت کودک طبقه‌بندی کند.
تشخیص زودهنگام، به ویژه در ۱۲ تا ۱۸ ماه اول زندگی، می‌تواند باعث شروع زودهنگام درمان و در نتیجه بهبود بیشتر توانمندی‌های کودک شود.
استفاده از MRI و CT Scan
برای بررسی آسیب‌های ساختاری مغز که منجر به سی پی شده‌اند، تصویربرداری‌های پزشکی مانند MRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) و CT Scan (تصویربرداری مقطعی) نقش کلیدی دارند. MRI اغلب به عنوان دقیق‌ترین ابزار برای ارزیابی آسیب‌های مغزی استفاده می‌شود، چرا که تصاویر بسیار واضحی از ساختار داخلی مغز ارائه می‌دهد.
MRI می‌تواند نشانه‌هایی از آسیب‌دیدگی ماده سفید مغز (که معمولاً در نوزادان نارس دیده می‌شود)، سکته مغزی، خونریزی‌های مغزی یا ناهنجاری‌های ساختاری را نشان دهد. در مواردی که MRI قابل انجام نباشد یا نتیجه واضحی به‌دست نیاید، ممکن است از CT Scan به عنوان گزینه جایگزین استفاده شود.
علاوه بر MRI و CT، آزمایش‌های تکمیلی مثل الکتروانسفالوگرافی (EEG) در صورت وجود تشنج، یا سونوگرافی مغز برای نوزادان، نیز انجام می‌شود. مجموعه‌ای از این تست‌ها به تشخیص دقیق‌تر نوع و شدت سی پی کمک می‌کند.
درمان انواع سی پی
فیزیوتراپی و کاردرمانی
درمان اصلی برای اغلب افراد مبتلا به فلج مغزی، فیزیوتراپی و کاردرمانی است. هدف از این درمان‌ها، افزایش دامنه حرکت مفاصل، تقویت عضلات، بهبود تعادل، افزایش استقلال در انجام فعالیت‌های روزانه و ارتقاء کیفیت زندگی است.
فیزیوتراپی با تمریناتی مانند کشش عضلات، تمرینات تعادلی، تقویت عضلات خاص و آموزش راه رفتن با یا بدون ابزار انجام می‌شود. جلسات فیزیوتراپی می‌تواند روزانه، هفتگی یا ماهانه بر اساس شدت وضعیت کودک تعیین شود.
کاردرمانی بیشتر بر روی فعالیت‌های روزانه مانند غذا خوردن، لباس پوشیدن، نوشتن، استفاده از ابزارها و به‌طور کلی عملکرد حرکتی ظریف تمرکز دارد. این درمان کمک می‌کند کودک استقلال بیشتری در زندگی روزمره پیدا کند و مهارت‌هایی را که برای زندگی اجتماعی، مدرسه یا بازی لازم است، یاد بگیرد.
تأکید می‌شود که استمرار و مشارکت فعال خانواده در درمان، تأثیر بسیار زیادی در موفقیت آن دارد.
درمان‌های دارویی
داروها در درمان فلج مغزی نقش حمایتی دارند. این داروها معمولاً برای کاهش اسپاسم عضلات، کنترل تشنج، مدیریت درد یا بهبود خواب تجویز می‌شوند.
برای اسپاسم عضلانی، داروهایی مانند باکلوفن (Baclofen)، دیازپام (Diazepam) یا تیزانیدین (Tizanidine) مورد استفاده قرار می‌گیرند. در موارد شدیدتر، ممکن است از پمپ باکلوفن داخل نخاعی استفاده شود که دارو را مستقیماً به نخاع می‌رساند.
اگر کودک دچار تشنج باشد، داروهای ضدتشنج مانند فنی‌توئین، کاربامازپین یا والپروات سدیم تجویز می‌شود. گاهی نیز داروهای آرام‌بخش برای کاهش حرکات غیرارادی یا بهبود خواب مفید هستند.
همیشه باید توجه داشت که مصرف دارو باید تحت نظر پزشک باشد، زیرا عوارض جانبی و تداخلات دارویی ممکن است ایجاد شود.
جراحی و مداخلات پیشرفته
در برخی موارد شدید، که درمان‌های غیرتهاجمی مؤثر نبوده‌اند، ممکن است پزشک جراحی را توصیه کند. جراحی‌ها ممکن است برای کاهش سفتی عضلات، اصلاح بدشکلی مفاصل یا بهبود وضعیت قرارگیری بدن انجام شوند.
یکی از روش‌های متداول، ریزوتمی انتخابی پشتی (SDR) است که در آن عصب‌های خاصی در نخاع قطع می‌شوند تا اسپاسم عضلات کاهش یابد. همچنین جراحی‌های ارتوپدی برای اصلاح انحراف زانو، لگن یا ستون فقرات به‌کار می‌روند.
جراحی‌ها همیشه باید با بررسی کامل خطرات و منافع انجام شوند و اغلب بعد از آن نیاز به دوره توانبخشی شدید وجود دارد.
سوالات متداول
۱. آیا فلج مغزی درمان قطعی دارد؟
خیر، سی پی درمان قطعی ندارد ولی با توانبخشی، دارو، جراحی و مراقبت می‌توان علائم را کنترل کرد و کیفیت زندگی را بهبود داد.
۲. آیا کودکان دارای سی پی می‌توانند به مدرسه عادی بروند؟
بله، بسیاری از کودکان دارای CP با حمایت مناسب در مدارس عادی تحصیل می‌کنند.
۳. چه تفاوتی بین انواع سی پی وجود دارد؟
تفاوت در نوع آسیب مغزی، محل درگیری عضلات، و نوع اختلال حرکتی است که باعث می‌شود انواع اسپاستیک، دیسکینتیک، آتاکسیک و مختلط داشته باشیم.
۴. آیا فلج مغزی با گذر زمان بدتر می‌شود؟
خیر، CP یک اختلال غیرپیشرونده است ولی چالش‌های آن ممکن است با افزایش سن تغییر یابد.
۵. آیا می‌توان از بروز سی پی جلوگیری کرد؟
برخی عوامل مثل مراقبت‌های خوب در دوران بارداری، زایمان ایمن و پیشگیری از عفونت‌ها می‌تواند از بروز برخی موارد سی پی جلوگیری کند.
